Μπρεστ-Λιτόφσκ 1918: Πως οι Σοβιετικοί εγκατέλειψαν τον Πόντο στα χέρια των Τούρκων

Βλάσης Αγτζίδης, Ελευθεροτυπία 24-2-2013

Είκοσι ένα ολόκληρα χρόνια έχουν περάσει από τη διάλυση της Σοβιετικής Ενωσης (Δεκέμβρης του ’91).

Το πλέον ενδιαφέρον πείραμα του 20ού αιώνα, που ξεκίνησε με τη σοσιαλιστική Επανάσταση του Οκτώβρη του 1917, διήρκεσε 74 χρόνια. Η ιστορική αποτίμηση του εγχειρήματος, με δεδομένη την τελική του κατάληξη, αποτελεί μια μεγάλη ερευνητική πρόκληση….

Κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Ρωσική Αυτοκρατορία είχε βρεθεί στο ίδιο στρατόπεδο με τους Αγγλους, τους Ιταλούς, τους Γάλλους, τους Αμερικανούς, τους Σέρβους, τους Ρουμάνους, τις ΗΠΑ, στο τέλος και με τους Ελληνες. Αντίπαλοι ήταν η Γερμανία, η Αυστροουγγαρία, η Οθωμανική Αυτοκρατορία των Νεότουρκων, η Βουλγαρία. Οι άσχημες κοινωνικές συνθήκες που δημιούργησε ο πόλεμος προκάλεσαν έντονη δυσαρέσκεια που έφερε επαναστατικές αναταράξεις, με κατάληξη τη δημοκρατική Επανάσταση του Φεβρουαρίου του 1917 και την εκθρόνιση του τσάρου. Λίγους μήνες αργότερα (τέλη Οκτώβρη, με το παλιό ημερολόγιο) οι μπολσεβίκοι θα καταλάβουν την εξουσία και θα την ασκήσουν μαζί με άλλα επαναστατικά κόμματα.

Ειρήνη ή Επανάσταση;

Το μεγαλύτερο πρόβλημα που είχε να αντιμετωπίσει η κυβέρνηση των μπολσεβίκων και των Αριστερών Σοσιαλεπαναστατών (Εσέρων) ήταν η διαχείριση του πολέμου. Με την επικράτηση της Επανάστασης είχαν ξεκινήσει οι συνομιλίες με τους Γερμανούς στην πολωνική πόλη Μπρεστ Λιτόφσκ (Brzesc Litewski) και είχε επιτευχθεί μια κατ’ αρχάς παύση των εχθροπραξιών. Το περιβάλλον ήταν ακόμα εξαιρετικά ρευστό. Η Ρωσική Αυτοκρατορία κατέρρεε και αποσυντίθονταν, ενώ στην ίδια τη Γερμανία ξεσπούσαν οι πρώτες απεργίες των εργατών (Ιανουάριος του ’18). Ειδικά στο Βερολίνο, το απεργιακό κίνημα απλώθηκε στα μεγαλύτερα εργοστάσια και υποστηρίχθηκε από εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες.

Στους κόλπους της επαναστατικής κυβέρνησης εμφανίστηκαν τρεις διαφορετικές απόψεις. Η κατ’ αρχάς κυρίαρχη άποψη του μπολσεβίκου Νικολάι Μπουχάριν και των Αριστερών Κομμουνιστών, για συνέχιση του πολέμου και τη μετατροπή του σε επαναστατικό. Ο Μπουχάριν υποστήριζε: «Λέγαμε πάντοτε ότι, αργά ή γρήγορα, η ρωσική επανάσταση θα ερχόταν σε σύγκρουση με το διεθνές κεφάλαιο. Αυτή η στιγμή έφτασε».

Υπήρχε επίσης η άποψη «ούτε ειρήνη ούτε πόλεμος» του Τρότσκι, που ήταν κοντύτερα στον Μπουχάριν, και, τέλος, η άποψη του Λένιν για ειρήνη με Γερμανούς και Νεότουρκους, με κάθε τίμημα. Για τον Λένιν, το σημαντικό ήταν η διατήρηση της κυριαρχίας του «πρωτοπόρου κόμματος» σε μια οποιαδήποτε περιοχή, με οποιοδήποτε κόστος. Στην άποψη αυτή ανιχνεύεται το πρόπλασμα της απομονωτικής θέσης «σοσιαλισμός σε μια μόνο χώρα», που θα αναδείξει λίγο αργότερα ο Στάλιν.

Οι συνέπειες της Συνθήκης του Μπρεστ Λιτόφσκ, πέραν του ότι η Ρωσία έχασε μεγάλο μέρος των εδαφών της (2 εκατ. τετρ. χλμ.), υπήρξαν καταλυτικές, τόσο για το ευρωπαϊκό επαναστατικό κίνημα όσο και για τους λαούς της Ανατολής. Η Ρωσική Επανάσταση αποχώρησε εθελούσια από τις επαναστατικές εξελίξεις στην Ευρώπη, αφήνοντας αβοήθητο το επαναστατικό κίνημα. Οι συνέπειες της διάλυσης της συμμαχίας των μπολσεβίκων με τους Αριστερούς Σοσιαλεπαναστάτες θα είναι μοιραίες
για τις πολιτικές εξελίξεις. Οι μπολσεβίκοι θα αρχίσουν πλέον να κυβερνούν μόνοι τους τη χώρα

Με την άποψη του Μπουχάριν συμφωνούσε όλη η Επαναστατική Αριστερά, συμπεριλαμβανομένων των Αναρχικών του πρίγκιπα Κροπότκιν, των διεθνιστών Μενσεβίκων, των Αριστερών και Δεξιών Εσέρων. Ολοι συμφωνούσαν ότι ο «ιμπεριαλιστικός πόλεμος έπρεπε να μετατραπεί σε επαναστατικό πόλεμο ολόκληρου του ευρωπαϊκού προλεταριάτου». Θεωρούσαν μεγάλο λάθος την επιμονή του Λένιν και πίστευαν ότι οι απόψεις του υπονόμευαν την παγκόσμια επανάσταση.Η άποψη του Λένιν αρχικά είχε την υποστήριξη μόνον του ενός τετάρτου των μπολσεβικικών οργανώσεων. Το θέμα αυτό συζητήθηκε και στα Σοβιέτ. Μόνο 2 από τα 230 τάχθηκαν υπέρ της ειρήνευσης, ενώ τα σημαντικότερα Σοβιέτ των εργατικών κέντρων τάχθηκαν ανοιχτά υπέρ της συνέχισης του πολέμου και της μετατροπής του σε επαναστατικό. Οι Αριστεροί Κομμουνιστές του Μπουχάριν κυριαρχούσαν στις οργανώσεις του μπολσεβικικού κόμματος-ΚΚΡ(μπ.). Στη πρώτη ψηφοφορία που έγινε σε μια κομματική σύσκεψη, η άποψη του Λένιν συγκέντρωσε 15 ψήφους, ο Τρότσκι 16 και ο Μπουχάριν 32. Ο Λένιν κατηγορήθηκε ανοιχτά στην εφημερίδα «Κομμουνίστ» των Αριστερών Κομμουνιστών, που κυκλοφορούσε σε ένα εκατομμύριο αντίτυπα, ότι εγκατέλειψε τις διεθνιστικές αρχές της επανάστασης.

Η στάση του Τρότσκι

Για να αποτρέψει ο Λένιν την πλήρη επικράτηση της επαναστατικής άποψης κατά την έναρξη των διαπραγματεύσεων στο Μπρεστ Λιτόφσκ, καιροσκοπικά συντάχθηκε με την άποψη του Τρότσκι. Η διαπραγματευτική στρατηγική των Γερμανών αποσκοπούσε στο να «στριμώξει» τους μπολσεβίκους και να τους υποχρεώσει να συνάψουν μια ατιμωτική συνθήκη. Ο Τρότσκι αντιλαμβάνεται την ηθική σημασία μιας ατιμωτικής υπογραφής και δηλώνει: «Δεν μπορούμε να βάλουμε την υπογραφή μας κάτω από μια συνθήκη ειρήνης που καταδικάζει στην καταπίεση, στη συμφορά και στην εξαθλίωση εκατομμύρια ανθρώπινα όντα».Τελικά ο Λένιν κατάφερε να «περάσει» την άποψή του στην Κεντρική Επιτροπή, παρότι ήταν μειοψηφούσα: από τους 15 παρόντες, οι 7 ψήφισαν υπέρ της άποψής του για ειρήνη με τους όρους των Γερμανών και υπογραφής της συνθήκης, 4 έκαναν αποχή, ενώ 4 ψήφισαν κατά. Η ομάδα του Τρότσκι με την αποχή της έδωσε τη νίκη στον Λένιν. Οπως δήλωσε ο ίδιος ο Τρότσκι: «Δεν είμαι βέβαιος πως έχει δίκιο (σ.τ.σ. ο Λένιν), αλλά δεν θέλω να κάνω κάτι που θα μπορούσε να βλάψει την ενότητα του κόμματος».

Στις 3 Μαρτίου η μπολσεβικική αντιπροσωπεία υπέγραψε τη Συμφωνία Ειρήνης με τους Γερμανούς και τους συμμάχους τους. Την ίδια στιγμή ο Τρότσκι παραιτήθηκε από κομισάριος των Εξωτερικών Υποθέσεων. Με τη Συμφωνία του Μπρεστ Λιτόφσκ, η Ρωσία έχασε το ένα τέταρτο των εδαφών της (δύο εκατομμύρια τετρ. χλμ.), το ένα τρίτο των καλλιεργειών της, τις 9.000 από τις 16.000 βιομηχανικές και βιοτεχνικές επιχειρήσεις, μεταξύ των οποίων και το 75% των ανθρακωρυχείων. Στους Γερμανούς παραδόθηκαν 56 εκατομμύρια υπήκοοι της Ρωσικής Αυτοκρατορίας, δηλαδή το 26% του πληθυσμού, το 33% των βιομηχανιών, το 73% της παραγωγής του σιδήρου και το 89% της παραγωγής του άνθρακα. Απώλεσε επίσης χίλια εργοστάσια κατασκευής μηχανών και 900 υφαντουργεία. Τα Σοβιέτ, που παρέμειναν στις περιοχές που παρέδωσε ο Λένιν στους Γερμανούς, κατακρεουργήθηκαν, ενώ αναπτύχθηκαν νέα σημαντικά κινήματα αντίστασης, όπως το αγροτικό αναρχικό κίνημα του Νέστορα Μάχνο στη νοτιοανατολική Ουκρανία, που υποστηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό και από τους Ελληνες της Μαριούπολης.

Η λύση θα δοθεί με τη νίκη της Αντάντ επί των Κεντρικών Δυνάμεων εννέα μήνες αργότερα. Το άρθρο 116 της Συνθήκης των Βερσαλιών, που ρύθμιζε τις μεταπολεμικές σχέσεις, ακύρωσε την επαχθή για τους λαούς Συνθήκη του Μπρεστ Λιτόφσκ.

Μήπως είχε δίκιο ο Μπουχάριν;

Οι συνέπειες της Συνθήκης του Μπρεστ Λιτόφσκ υπήρξαν καταλυτικές τόσο για το ευρωπαϊκό επαναστατικό κίνημα όσο και για τους λαούς της Ανατολής. Τη στιγμή που ξέσπασε η επανάσταση στη Γερμανία, η επανάσταση στη Ρωσία είχε βυθιστεί σ’ έναν σκληρό εμφύλιο πόλεμο.

Ενα μήνα μετά την υπογραφή της Συνθήκης θα ξεσπάσουν σκληρές συγκρούσεις με τους αναρχικούς στη Μόσχα, ενώ τον Ιούλιο θα εξεγερθούν και οι αριστεροί σοσιαλεπαναστάτες -ήλεγχαν το 40% των Σοβιέτ-, οι οποίοι μέχρι τότε ήταν σύμμαχοι των μπολσεβίκων στην κυβέρνηση. Ο Λένιν για τους αριστερούς είχε προδώσει την επανάσταση, εφόσον θεωρούσαν ότι η μόνη πραγματική ελπίδα για το σοσιαλισμό θα ήταν η γερμανική επανάσταση.

Οι συνέπειες της διάλυσης της συμμαχίας των μπολσεβίκων με τους αριστερούς σοσιαλεπαναστάτες θα είναι μοιραία για τις πολιτικές εξελίξεις. Οι μπολσεβίκοι θα αρχίσουν να κυβερνούν μόνοι τους τη χώρα, σε σύγκρουση με όλη την υπόλοιπη Αριστερά, για την οποία ίδρυσαν τα πρώτα στρατόπεδα συγκέντρωσης με εντολή του ίδιου του Λένιν και το κόμμα θα αντικαταστήσει ολοκληρωτικά την εργατική τάξη.

Η ελληνική πλευρά της Συνθήκης

Οι συνέπειες της Συνθήκης του Μπρεστ Λιτόφσκ στον Ελληνισμό της Μαύρης Θάλασσας ήταν δραματικές. Ο ρωσικός στρατός είχε ήδη καταλάβει τον ανατολικό Πόντο και είχε συγκροτηθεί Προσωρινή Κυβέρνηση από Ελληνες της περιοχής.

Το πολεμικό μέτωπο είχε σταθεροποιηθεί στο Χαρσιώτη ποταμό, που ξεκινά από την Αργυρούπολη και εκβάλλει κοντά στην Τρίπολη. Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση οι νέες ιδέες φτάνουν και στον Πόντο. Στην Τραπεζούντα δημιουργείται Σοβιέτ και αρχίζουν πολύ ενδιαφέρουσες ιδεολογικές και κοινωνικές διεργασίες. Η περίοδος των συνομιλιών στο Μπρεστ Λιτόφσκ συνέπεσε με το Α’ Παμποντιακό Συνέδριο, που έγινε στη Μασσαλία της Γαλλίας και διεκδίκησε τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους στην περιοχή του Πόντου. Εξαιρετικό ενδιαφέρον έχει το τηλεγράφημα που απέστειλε «προς τον Κομισάριο Εξωτερικών Υποθέσεων» Λ. Τρότσκι το συνέδριο, με την υπογραφή του πρόεδρου του Κ. Κωσταντινίδη, θείου του μεγάλου σοσιαλιστή κοινωνιολόγου Γεωργίου Σκληρού.Στο τηλεγράφημα, οι ποντιακές οργανώσεις ζητούσαν: «Η επιθυμία μας είναι να διαμορφώσουμε μια δημοκρατία ανεξάρτητη από τα ρωσικά σύνορα μέχρι πέρα από τη Σινώπη και την ενδοχώρα». Ζητούσαν από τους μπολσεβίκους να στηρίξουν το αίτημα για την αυτοδιάθεση του Πόντου, ώστε «να μην ξαναπέσει κάτω από την τουρκική κυριαρχία».Μ’ έναν παράδοξο τρόπο, τα αιτήματα του αντι-απολυταρχικού ποντιακού κινήματος συνέπιπταν με τις επιδιώξεις της αριστερής τάσης των μπολσεβίκων, των Σοσιαλεπαναστατών και του Τρότσκι. Ομως τελικά θα επικρατήσει μια άλλη πολιτική προσέγγιση, που θα οδηγήσει στην ατιμωτική Συνθήκη Ειρήνης.Χιλιάδες πρόσφυγες, Ελληνες και Αρμένιοι, ακολούθησαν τα ρωσικά στρατεύματα που αποχωρούσαν από τον ανατολικό Πόντο και τον Καύκασο. Υπολογίζεται ότι περί τους 150.000 Ελληνες πρόσφυγες θα καταφύγουν στα ρωσικά εδάφη. Τέσσερα χρόνια αργότερα, ένας απ’ αυτούς θα περιγράψει στην ελληνική κομμουνιστική εφημερίδα «Σπάρτακος», που εκδιδόταν στο Νοβοροσίσκ της νότιας Ρωσίας, τη δραματική αποχώρηση των Ελλήνων από τον Πόντο.

«Το χώμα μας το δακρυποτισμένο και αιματοβαμμένο το άφηναν οι Ρώσοι, έρχονταν όμως οι Τούρκοι εξαγριωμένοι πιο πολύ παρ’ όσον ήσαν, να χύσουν περισσότερο αίμα και δάκρυα. Επρεπε λοιπόν να φύγουμε και φύγαμε όσοι μπορούσαμε. Και ήρθαμε εδώ. Θυμούμαι ακόμα, δεν είμαστε οι πρώτοι, πόσα βαπόρια καταφορτωμένα φτάσανε κατόπιν από μας. Πάμπολλα. Κι άλλοι ήρχουνταν και σε μοτόρια και σε καράβια και σε βάρκες ακόμα. Πόσοι χάθηκαν άδικα στο δρόμο. Αλίμονον! Φτάσαμε στη Ρωσσία. Σπίτια πολύ ολίγα και τρόφιμα πολύ ολιγώτερα. Μόλις ήρθαμε μεις στην παραλία αυτήν, η έλλειψις έγινε αισθητή. Πολλοί απερίσκεπτοι λέγανε να μη μας δεχθούνε. Και έφεραν ως λόγον ισχυρόν το ψωμί, που δύσκολα έφθανε σ’ αυτούς… Και αναρχία και αταξία παντού. Και μ’ όλα ταύτα μας επήραν και μας εφιλοξένησαν. Μοιράσθηκαν τη δυστυχία μαζί μας. Ο καθένας μας βρήκε μία καμαρίτσα και εκάθησε, ένα μαγαζάκι και εδούλεψε και έβγαλε το ψωμί του».

Πηγή