Θεά Αθηνά και Παναγία: Κοινές αναφορές - Ο Θυμωμένος Έλληνας

 

☆ " Ο Θεός είναι ένας Οι τρόποι λατρείας είναι πολλοί".

Ουρανός – Γαία

Κρόνος – Ρέα

Δίας – Ήρα

Οι αρχαίοι Έλληνες δόμησαν τη θρησκεία τους πάνω σε ζεύγη θεοτήτων που αντανακλούσαν και τη βαθύτερη δομή του σύμπαντος και του φυσικού κόσμου (Αρσενικό – Θηλυκό). Το στοιχείο αυτό απουσιάζει παντελώς από τον χριστιανισμό. Την ισοζυγία αρσενικού – θηλυκού την ανιχνεύουμε και στο δωδεκάθεο του Ολύμπου (6 ανδρικές θεότητες και 6 γυναικείες) έστω και σε συμβολικό επίπεδο.

Όμως, εκτός από τις θεμελιώδεις διαφορές ανάμεσα στο ειδωλολατρικό δωδεκάθεο και τον Χριστιανισμό, μπορούμε να διακρίνουμε και κάποιες ομοιότητες – αναλογίες ανάμεσα στις αρχαίες θεότητες και το χριστιανισμό. Ομοιότητες που υπόρρητα δηλώνουν τη θέση πως

«Ο θεός είναι ένας. Οι τρόποι λατρείας είναι πολλοί».

Χαρακτηριστική περίπτωση είναι η ισχυρή παρουσία της θεάς Αθηνάς στην αρχαιοελληνική θρησκεία και της Παναγίας στο Χριστιανισμό.

Μία πρώτη αναλογία ανάμεσα στη θεά Αθηνά και την Παναγία είναι η ημερομηνία εορτασμού τους. Προς τιμήν της Αθηνάς γιορτάζονταν τα Παναθήναια κάθε 28 του αρχαίου μήνα Εκατομβαιώνα (μέσα Ιουλίου – μέσα Αυγούστου). Ο εορτασμός της Παναγίας στις 15 Αυγούστου μόνο σύμπτωση δεν είναι.

Μία άλλη «σύμπτωση» είναι τα πολλά ονόματα που συνοδεύουν τόσο τη θεά Αθηνά όσο και την Παναγία, όπως: Πρόμαχος, Παρθένος, Λημνία, Σκεπτομένη, Παλλάς, Γλαυκώπις, Αγοραία, Αλεξίκακος, Εργάνη, Πολύβουλος (Αθηνά) / Γλυκοφιλούσα, Θεομήτωρ, Λιμνιά, Ελεούσα, Βρεφοκρατούσα, Θεοτόκος, Φιδούσα, Θαλασσομαχούσα, Αειμακάριστος, Αθηνιώτισσα, Ζωοδόχος (Παναγία).

Άξιο παρατήρησης, επίσης, είναι και ο ναός της Αθηνάς στην ακρόπολη που μετατράπηκε σε χριστιανικό προς τιμήν της Παναγίας (Παναγιά Αθηνιώτισσα) επί Ιουστινιανού (482-565μ.Χ.). Έκτοτε η Παναγία εθεωρείτο προστάτης των Ελλήνων («Τη Υπερμάχω στρατηγώ τα νικητήρια…) όπως εθεωρείτο και η Αθηνά για τους Αθηναίους.

Ένα άλλο στοιχείο ομοιότητας είναι και η σχέση τους με το θεό, όπως διαφαίνεται και στα ονόματα. Η Παναγία θεωρείται θεομήτωρ και θεοτόκος, ενώ η θεά Αθηνά εκφράζει τη Σοφία, γιατί κατά το μύθο γεννήθηκε από το κεφάλι του θεού Δία (πατέρα των θεών).

Όταν, όμως, υπάρχουν τόσες συμπτώσεις εύκολα οδηγούμαστε στην αποδοχή πως οι λαοί χτίζουν τη θρησκεία τους πάνω σε στοιχεία του παρελθόντος, όπως αυτό φαίνεται πιο καθαρά στο τελετουργικό.

Ανεξάρτητα, λοιπόν, από τα δόγματα και την θρησκευτική πίστη ένα στοιχείο αναδύεται από τη λατρεία των δύο αυτών γυναικείων μορφών: Διαχρονικά ο άνθρωπος έχει την ανάγκη για προστασία από κάποια υπέρτερη δύναμη και ιδιαίτερα από γυναικεία θεότητα. Ο θρησκευτικός συγχρωτισμός αποτελεί ένα φυσικό και διαχρονικό φαινόμενο και αναδεικνύει την ενότητα της ανθρώπινης φύσης ανεξάρτητα από γλώσσα, καταγωγή, μόρφωση και χρώμα δέρματος.

Εκείνο που διαφέρει είναι ο τρόπος πρόσληψης του «θείου» και οι λατρευτικές εκφράσεις (το τελετουργικό). Εξάλλου η τραγική αίσθηση – συνείδηση της περατότητας – θνητότητας του ανθρώπου μπορεί να ερμηνεύσει πολλά σκοτεινά σημεία  της ανθρώπινης συμπεριφοράς. 

Γενικότερα οι Έλληνες πάνω στις δύο μορφές της Αθηνάς και της Παναγίας θεμελίωσαν ένα σύστημα αξιών που διέπει το επιθυμητό σύμπαν.Η θεά Αθηνά εκπροσωπώντας την Γνώση, την Σοφία και την Εργασία (θεά Εργάνη) αποτελούσε για τους αρχαίους Έλληνες μια από τις δυνάμεις που συγκροτούν την κοσμογονική αρχή λειτουργίας του κόσμου. Από την άλλη πλευρά η Παναγία-αν και μειονεκτεί σε αναφορές στο Ευαγγέλιο-αποτυπώνει με ενάργεια τον καθολικό νόμο της αγάπης, της συμπόνιας και της αέναης προστασίας των πονεμένων και των πασχόντων.Σε εποχές και σε πολιτισμούς που απουσίαζε η επιστημονική γνώση και η αφηρημένη σκέψη ο άνθρωπος είχε ανάγκη από μια ανθρώπινη μορφή-σύμβολο ως φορέα των ακατάλυτων κοσμοποιών δυνάμεων.

Η θεά Αθηνά και η Παναγία στην ποίηση 

α. Ύμνος εις την Αθηνά

Τόπο στου κάνουν οι θεοί, δειλά παραμερίζουν.

Όμοια την ώρα που ψηλά κι’ αργά ‘ς τα ουράνια πλάτια

Μακρύνονται μ’ ευλάβεια και χάνονται ταστέρια.

Τόπο σου κάνουν οι θεοί, σκιαχτά παραμερίζουν,

Γιατί ξανοίγουν πως κρυφά, σφιχτά μια λάμψι δένει

Την εμορφιά της γης αυτής με τη δική σου χάρι.

Απάνου ‘ς την Ακρόπολι το ξαγναντεύουν όλοι

Έξαφν’ απάντεχα τρανό και φωτερό περίσσια

Το μυστικό το σύννεφο που κρύβει και δεν κρύβει

‘Σ’ το διαμαντένιο δίχτυ του τη θεϊκή θωριά σου.

Κι’ απ’ τον μεγάλο βασιλιά κι’ ως το στερνό το δούλο

Αθέλητα μαζώνονται και κατά ‘κείνο τρέχουν.

Μια δύναμις ανίκητη τα πόδια τους φτερώνει.

ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, «Ύμνος εις την Αθηνάν», Αθήνα 1889

β. Δεκαπενταύγουστος του 1940

Ω, Εσύ των Ουρανών η πλατυτέρα,

που αγκάλιασες τα έθνη και τους λαούς,

των λαών και των εθνών η θεία Μητέρα,

π’ όλους της γης ξεχείλισες τους ναούς.

Μάνα, π’ αγνάντια μου είσαι ως θερισμένη

απ’ αστάχυα χλωμότατη πλαγιά,

κ’ είσαι κ’ η Ελλάδα, κ’ είσαι η Κοιμωμένη

με σταυρωτά τα χέρια Παναγιά·

Μάνα, που ο νους Σου μοναχά το ξέρει

αν, αντίκρυ στην αγία Σου εντολή,

η καρδιά μου δεν είναι ως περιστέρι

αθώα, δοκιμασμένη και καλή.

δώσε την ώρα τούτη (κ’ είναι τώρα

π’ αγγίζουμε τον ύστερο βυθό

κι αργοσημαίνει η προαιώνια ώρα)

στην άγια εντολή Σου να σταθώ

ανύσταχτος, στην άκρη γινώμενος

αγρύπνια μιαν απέραντη ματιά,

σαν ο Ιησούς Χριστός Εσταυρωμένος,

σαν οι Άγιοι Παίδες μέσα στη φωτιά!

ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ, «Λυρικός βίος», τόμ. Ε’, Αθήνα 1968, σ.σ. 123-124

.Πηγή