Σαν σήμερα στις 11 Δεκεμβρίου 1937 ο Εζοφ υπογράφει το Διάταγμα για Διώξεις εναντίον των Ελλήνων της ΕΣΣΔ

Η σημερινή μέρα είναι ιδιαίτερα σημαντική για την ιστορία των Ελλήνων. Είναι μια άγνωστη σελίδα της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Σαν σήμερα το 1937 ο Λαϊκός Επίτροπος Εσωτερικών υποθέσεων Νικολάι Εζοφ υπογράφει την Οδηγία (Ντιρεκτίβα) Νο 50215 στη βάση της οποίας στις 15 Δεκεμβρίου του 1937 ξεκινά η πιο αιματηρή εθνική επιχείρηση της ΗΚΒΔ εναντίον των Ελλήνων της πρώην ΕΣΣΔ.

Παρουσιάζουμε σήμερα την περίοδο του Μεγάλου Τρόμου, τον τρόπο και τη λογική των διώξεων και το περιβάλλον της εποχής που οδήγησαν στην Ελληνική Επιχείρηση, με την προδημοσίευση σήμερα μέρος του Βιβλίου του Θράσου Ευτυχίδη για τις Διώξεις Εναντίον των Ελλήνων της πρώην ΕΣΣΔ.

» Χάρις στις εξελίξεις τα έγγραφα για την πολιτική διώξεων της Σταλινικής περιόδου, τα τελευταία χρόνια άρχισαν να εμφανίζονται σε πιο πλήρη μορφή απ’ ότι παλαιότερα. Αυτά είναι κύρια, τα έγγραφα – υλικά των καθοδηγητικών οργάνων, μεταξύ αυτών και οι αποφάσεις του Πολιτικού Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής του Πανρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος (μπολσεβίκων) [Политбюро ЦК ВКП (б)], τα διατάγματα της Λαϊκής Επιτροπής Εσωτερικών Υποθέσεων της ΕΣΣΔ [НКВД СССР], στα οποία καθορίζονταν και αναλύονταν λεπτομερειακά οι αποφάσεις για την πραγματοποίηση εκστρατειών διώξεων. Βασιζόμενοι σε αυτά τα έγγραφα μπορούμε να επιβεβαιώσουμε, ότι  η «μεγάλη εκκαθάριση» στα μέσα της δεκαετίας του ’30 αποτελούσε στοχοθετημένη επιχείρηση, που σχεδιάστηκε σε κρατικό επίπεδο. Πραγματοποιήθηκε υπό τον έλεγχο και με πρωτοβουλία  της πρώην ηγεσίας της ΕΣΣΔ. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι από τις εκκαθαρίσεις του 1937 – 1938, δεν έλειψε και ο αυθορμητισμός και η τοπική «πρωτοβουλία», η οποία εκφράσθηκε για παράδειγμα με τον εξαιρετικά υψηλό αριθμό φονευθέντων στη διάρκεια της ανάκρισης ή στην αύξηση από τα τοπικά όργανα των ορίων συλλήψεων και εκτελέσεων που έθετε η Μόσχα κ.α. Αυτός ο «αυθορμητισμός» βέβαια και η «πρωτοβουλία» στηριζόταν και βασιζόταν στις διαταγές του κέντρου.[1]

Οι μαζικές διώξεις αυτής της περιόδου, αποτελούν μια σειρά κεντρικά κατευθυνόμενων εκκαθαριστικών επιχειρήσεων ενάντια σε διαφορετικές κατηγορίες πληθυσμού, που αντιμετωπίζονταν από την ηγεσία της ΕΣΣΔ ως πιθανοί ή πραγματικοί εχθροί του καθεστώτος. Αυτές οι επιχειρήσεις, άρχισαν τον Ιούλιο – Αύγουστο του 1937 και συνεχίσθηκαν μέχρι το Νοέμβριο του 1938, όταν και πάλι κεντρικά, με διάταγμα της Μόσχας, σταμάτησαν. Το θέμα των διώξεων σοβιετικών πολιτών με κριτήριο την εθνικότητά τους στα μέσα της δεκαετίας του ’30 δεν έχει μελετηθεί ιδιαίτερα από την ρωσική ιστοριογραφία. Φυσικά είναι προφανής η ανάγκη μελέτης και επικαιροποίησης ενός τέτοιου θέματος για ένα πολυεθνικό κράτος όπως η Ρωσική Ομοσπονδία.   Κατά τη Σοβιετική περίοδο μια ολόκληρη σειρά λαών, έπεσε θύμα αναίτιων και αδικαιολόγητων εκκαθαρίσεων και διώξεων. Η παρακολούθηση με βάση το κριτήριο της εθνικότητας, ήταν χαρακτηριστική πρακτική του προηγούμενου καθεστώτος, πρακτική που κρίθηκε και καταδικάσθηκε από τις αρχές του νέου δημοκρατικού καθεστώτος. Αλλά για να είναι πλήρης μία τέτοια καταδίκη, θα πρέπει να αναγνωρισθεί και να αποκατασταθεί το παρελθόν των λαών που αποτέλεσαν θύματα. Και φυσικά αυτό δεν εξυπηρετεί μόνο την αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας, αλλά μπορεί να δώσει απαντήσεις σε σχέση με ζητήματα πολιτικής εθνοτήτων και στη σύγχρονη Ρωσία.

Αλλά για να επιστρέψουμε στα γεγονότα της δεκαετίας του 30. Ορόσημο για την εξαπόλυση του μαζικού τρόμου, αποτέλεσε η πραγματοποιηθείσα από 23 Φεβρουαρίου έως 5 Μαρτίου 1937 σύνοδος της Κεντρικής Επιτροπής του Πανρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος των μπολσεβίκων. Οι λέξεις κλειδιά στην εισήγηση του Στάλιν «Για την ανεπάρκεια της κομματικής δουλειάς και τα μέτρα εκκαθάρισης τροτσκιστών και άλλων υποκριτών» που ήταν,  «παράσιτα», «δολιοφθορείς», «πράκτορες του τροτσκιστικού ή και μη τροτσκιστικού τύπου κράτους», «υπολείμματα των τάξεων των καταπιεστών», «η καπιταλιστική περικύκλωση και τα αποτελέσματα από αυτήν» και άλλες[2]. Όλες οι εκκλήσεις του Στάλιν σε αυτή τη Σύνοδο για ανακάλυψη και εξουδετέρωση «εχθρών του λαού» είχαν πολύ σύντομα επακόλουθα.

Στην απόφαση της Συνόδου, που ψηφίσθηκε στις 3 Μαρτίου του 1937 μετά από εισήγηση του Ν. Εζόβ «Μαθήματα παρασιτισμού, δολιοφθοράς και κατασκοπείας των Ιαπωνο-γερμανο-τροτσκιστών πρακτόρων», εγκρίθηκαν «τα μέτρα της Κ.Ε. του Π.Κ.Κ. (μ)[3] για τη διάλυση της αντισοβιετικής, δoλιοφθορο-παρασιτικής,  κατασκοπικής και τρομοκρατικής  συμμορίας των τροτσκιστών και άλλων υποκριτών»[4].  Τα όργανα της НКВД της ΕΣΣΔ πρακτικά απέκτησαν απεριόριστες εξουσίες για να φέρουν σε πέρας το έργο της «αποκάλυψης και συντριβής των τροτσκιστών και άλλων πρακτόρων του φασισμού»[5].

Με το πέρας της Συνόδου συνεχίσθηκαν οι μαζικές συλλήψεις «τροτσκιστών», «ζηνοβιεφικών», «δεξιών» και άλλων σε όλη τη χώρα. «Οι εχθροί του λαού» κατά κύματα αποκαλύπτονταν και συλλαμβάνονταν, τα μέλη των οικογενειών τους στέλνονταν εξορία στις μακρινές περιοχές της χώρας, η НКВД αποκάλυπτε τη μία μετά την άλλη «αντισοβιετικές», «φασιστικές», «τρομοκρατικές» οργανώσεις.

Τέσσερις μήνες μετά το τέλος της Συνόδου του Φεβρουαρίου – Μαρτίου, στις 2 Ιουλίου 1937  βγαίνει η απόφαση του Πολιτικού Γραφείου «Για τα αντισοβιετικά στοιχεία».[6] Αποφασίσθηκε να σταλεί στους Γραμματείς των Περιφερειακών Επιτροπών στους Γραμματείς περιοχών και στις Κεντρικές Επιτροπές των εθνικών Δημοκρατιών τηλεγράφημα. Στο τηλεγράφημα έγραφε: «Έχει επισημανθεί ότι μεγάλο μέρος των κουλάκων[7] και ποινικών καταδίκων, που είχαν σταλεί κάποια στιγμή από διάφορες περιφέρειες στις βόρειες περιοχές και στις περιοχές της Σιβηρίας, και μετά την έκτιση της ποινής τους επέστρεψαν στις περιφέρειές τους – αποτελούν  τους κύριους υποκινητές των όποια μορφής αντισοβιετικών και δολιοφθορικών εγκλημάτων, όπως στα Κολχόζ και στα Σοβχόζ[8], έτσι και στις μεταφορές και σε κάποια τμήματα της βιομηχανίας»[9].

Η Κ.Ε. του Π.Κ.Κ. (μ) πρότεινε  «σε όλους τους γραμματείς των περιφερειακών και των οργανώσεων των περιοχών, σε όλους τους εκπροσώπους της НКВД σε επίπεδο περιφέρειας, περιοχής και δημοκρατίας, να θέσουν υπό τον έλεγχό τους όλους τους επιστρέφοντες στην πατρίδα τους κουλάκους και ποινικούς  ούτως ώστε οι περισσότερο εχθρικοί μα συλληφθούν άμεσα και να εκτελεσθούν με τη διεκπεραίωση των υποθέσεών τους από τρόϊκες[10] (παρακάτω τριάδες), και οι υπόλοιποι, οι λιγότερο δραστήριοι, αλλά και πάλι εχθρικά στοιχεία να απογραφούν και να αποσταλούν σε περιοχές που θα υποδείξει η НКВД»[11].

Η Κ.Ε. του Π.Κ.Κ. (μ) πρότεινε ένα διάστημα πέντε ημερών για να τις υποβληθούν οι συνθέσεις των «τριάδων) καθώς και ο προτεινόμενος αριθμός προς εκτέλεση και μετεγκατάσταση.

Τις επόμενες εβδομάδες από τα τοπικά όργανα συλλέχθηκαν και κοινοποιήθηκαν τα στοιχεία στο Κέντρο και στη βάση αυτών ο Λαϊκός Επίτροπος Εσωτερικών Υποθέσεων (Υπουργός) της ΕΣΣΔ, Ν. Έζοβ προετοίμασε το Επιχειρησιακό Διάταγμα Νο 00447 της 30 Ιουλίου 1937  για την επιχείρηση δίωξης των πρώην κουλάκων, των ποινικών και άλλων αντισοβιετικών στοιχείων.[12]  Το Διάταγμα καθόριζε τη διαδικασία, τα χρονικά περιθώρια, τα μεγέθη των διώξεων, επικύρωνε τη σύνθεση των τριάδων σε επίπεδο Δημοκρατίας, Περιφέρειας και περιοχής,  καθόριζε τον τρόπο δουλειάς τους και τις εξουσίες τους. [13].Στις 31 Ιουλίου 1937 το Διάταγμα υπ’ αριθμ. 00447 της НКВД ΕΣΣΔ επικυρώθηκε από το Πολιτικό Γραφείο της Κ.Ε. του Π.Κ.Κ. (μ). Συνιστούσε να ξεκινήσει η επιχείρηση, ανάλογα με την περιοχή, από 5 έως και 15 Αυγούστου και να ολοκληρωθεί σε διάστημα τεσσάρων μηνών. Έτσι η επιχείρηση δίωξης των πρώην κουλάκων, ποινικών και άλλων «αντισοβιετικών στοιχείων» θα έπρεπε να ξεκινήσει σε όλες τις περιοχές, περιφέρειες και Δημοκρατίες της ΕΣΣΔ από της 5 Αυγούστου, στις Ουζμπέκικη, Τουρκμένικη, Ταντζίκικη και Κιργίζικη ΣΣΔ, από της 10 Αυγούστου στις περιοχές της Άπω Ανατολής και του Κρασνογιάρσκ και στις Ανατολική περιφέρεια της Σιβηρίας από 15 Αυγούστου 1937.

Για να αποφασίσουν για την τύχη των συλληφθέντων στις περιοχές, περιφέρειες και Δημοκρατίες, δημιουργήθηκαν «τρόϊκες» – τριάδες. Συνήθως μια τριάδα αποτελούνταν από τον Λαϊκό Επίτροπο (Κομισάριο) ή τον προϊστάμενο της Διεύθυνσης της НКВД, το γραμματέα της αντίστοιχης κομματικής επιτροπής και τον  εισαγγελέα της περιοχής, περιφέρειας ή Δημοκρατίας. Οι «Τριάδες» απέκτησαν έκτακτες εξουσίες: ανεξέλεγκτα καταδίκαζαν και εξέδιδαν διαταγές για την εκτέλεση των καταδικαστικών τους αποφάσεων.

Όλοι οι διωκόμενοι σύμφωνα με το Διάταγμα, χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες: στην πρώτη ήταν αυτοί που υπόκεινται σε άμεση σύλληψη και εκτέλεση, στη δεύτερη – αυτοί που υπόκεινται σε εγκλεισμό σε στρατόπεδο εργασίας ή φυλακή για διάστημα 8 έως 10 ετών. Για κάθε περιφέρεια, περιοχή, Δημοκρατία καθορίζονταν «όρια» και για τις δύο κατηγορίες.

Προκαθοριζόταν ο χώρος των ατόμων που ενδεχομένως θα μπορούσαν να διωχθούν. Πρακτικά, οι διώξεις αφορούσαν όλους όσους με τον ένα ή με τον άλλο τρόπο μάχονταν την Σοβιετική εξουσία ή αποτελούσαν θύματα της κρατικής τρομοκρατίας τα προηγούμενα χρόνια.

Θα πρέπει εδώ να σημειώσουμε, ότι τα στοιχεία εναντίον των οποίων κινήθηκε η επιχείρηση προέρχονταν από διαφορετικές κοινωνικές και πολιτικές ομάδες. Δίπλα στους ποινικούς, υπήρχαν «μέλη αντισοβιετικών κομμάτων», «πρώην Λευκοί» κ.α. Την ταμπέλα του «εχθρού του λαού» την κρεμούσαν σε οποιονδήποτε προκαλούσε την υποψία, ανεξάρτητα αν αυτός ήταν μέλος του ΠΚΚ(μ), της εθνικότητας, της πίστης του και της κοινωνικής του προέλευσης.

Στα πλαίσια της προτεινόμενης επιχείρησης, 268.950 άτομα θα έπρεπε να συλληφθούν και από αυτούς οι 82.700 να εκτελεσθούν[14]. Όμως οι αριθμοί αυτοί, δεν ήταν οι τελικοί, μια που στον κατάλογο απουσίαζαν μια σειρά περιοχών της χώρας. Πέρα απ’ αυτό, το Διάταγμα της 30ης Ιουλίου 1937 έδινε το δικαίωμα στην τοπική ηγεσία να ζητήσει από τη Μόσχα συμπληρωματικά «όρια» διώξεων. Τέλος στην φυλακή, σε στρατόπεδο ή σε εξορία, θα μπορούσαν να βρεθούν και τα μέλη των οικογενειών των διωκόμενων. 

Στην Κ.Ε., άρχισαν να απευθύνονται οι τοπικές ηγεσίες με την παράκληση να αυξηθούν τα «όρια» των διωκόμενων. Έτσι, σύμφωνα με στοιχεία που έχουν συλλεχθεί από ερευνητές, για την περίοδο από το τέλος Οκτωβρίου, ως τα τέλη Δεκεμβρίου του ‘37 ο Ν.Ι. Εζόβ ενέκρινε συμπληρωματικές διώξεις 68 χιλιάδων ατόμων για την πρώτη και 47 χιλιάδων για τη δεύτερη κατηγορία[15].

Η επέκταση των μεγεθών των διώξεων και η αυξημένη δραστηριότητα των καθοδηγητών των τοπικών Διευθύνσεων της НКВД, καθορίζεται από τη θέση της ηγεσίας της χώρας, η οποία ενθάρρυνε τα όργανα «πρώτης γραμμής» και πρόθυμα επέτρεπε την καθιέρωση νέων «ορίων» για συλλήψεις και εκτελέσεις. Το 1935 στη βάση του Διατάγματος Νο 00447 και άλλων αιτιών, καταδικάσθηκαν πάνω από 790 χιλιάδες άτομα για αντεπαναστατικά και άλλα εξαιρετικά επικίνδυνα για το κράτος κακουργήματα[16]. Αυτό σημαίνει, ότι οι αρχικά εγκριθέντες σύμφωνα με το σχεδιασμό αριθμοί τον Ιούλιο του ‘37 , αυξήθηκαν σημαντικά. Κρίνοντας από τα έγγραφα, ένα μεγάλο μέρος συμπληρωματικών αδειών για διώξεις, δόθηκαν από τον ίδιο τον Εζόβ ως Διαταγές ή Οδηγίες, που τυπικά δεν επικυρώθηκαν από το Πολιτικό Γραφείο, αλλά σχεδόν πάντα ήταν συμφωνημένες με τον Στάλιν.

Ανεξάρτητα από τον αρχικό σχεδιασμό, η επιχείρηση για τη δίωξη των αντισοβιετικών στοιχείων, δεν ολοκληρώθηκε σε τέσσερις μήνες. Στις 31 Ιανουαρίου του 1938 το Πολιτικό Γραφείο ενέκρινε την πρόταση της НКВД της ΕΣΣΔ  «για την έγκριση συμπληρωματικού αριθμού υποκειμένων σε διώξεις πρώην κουλάκων, ποινικών και ενεργητικών αντισοβιετικών στοιχείων»[17].

Για της 15 Μαρτίου (για την περιοχές της Άπω Ανατολής από 1ης Απριλίου) εγγράφηκαν  συμπληρωματικές διώξεις στα πλαίσια της επιχείρησης 57.200 ατόμων, εκ των οποίων οι 48 χιλιάδες προς εκτέλεση. Αλλά και αυτή τη φορά οι τοπικές αρχές άρχισαν να ζητούν αύξηση των «ορίων» και χρονική επέκταση της επιχείρησης. Από την 1η Φεβρουαρίου μέχρι της 29 Αυγούστου του 1938, το Πολιτικό Γραφείο ενέκρινε συμπληρωματικές ως προς τα «όρια» του Ιανουαρίου λίστες άλλων περίπου 90.000 ατόμων[18].

Με αυτό τον τρόπο, η επιχείρηση που θα έπρεπε να διαρκέσει τέσσερις μήνες, διήρκησε σχεδόν ενάμιση χρόνο και συμπεριέλαβε πλέον των 250.000 ατόμων από τα όρια που είχαν αρχικά τεθεί.

Σύντομα, μετά την έναρξη της επιχείρησης για την εξουδετέρωση των «αντισοβιετικών στοιχείων», στης 15 Αυγούστου του 1937 εκδόθηκε το Επιχειρησιακό Διάταγμα της НКВД της ΕΣΣΔ υπ. Αριθμ. Νο 00486 «Για την επιχείρηση δίωξης των συζύγων και των παιδιών των προδοτών της πατρίδας»[19].

Σύμφωνα με αυτό το έγγραφο, σε σύλληψη και εγκλεισμό σε στρατόπεδα, για διάστημα πέντε έως οκτώ ετών, υπόκειντο οι σύζυγοι των «προδοτών της πατρίδας», και τα «κοινωνικώς επικίνδυνα», δυνάμενα να πραγματοποιήσουν «αντισοβιετικές πράξεις» παιδιά μεγαλύτερα των 15 ετών που στέλνονταν σε στρατόπεδα, αποικίες εργασίας και σε ειδικού καθεστώτος παιδικούς σταθμούς.

Η έκδοση και η εκτέλεση των Διαταγμάτων της НКВД Νο 00447 και Νο 00486 επέφεραν συντριπτικό χτύπημα στο ηθικό, αλλά και στην ηθική της κοινωνίας. Δημιούργησαν ατμόσφαιρα φόβου, χαφιεδισμού, ξενοφοβίας και κατασκοπομανίας. Οι μαζικές διωκτικές επιχειρήσεις των ετών 1937 – 1938 εναντίον των «εχθρών του λαού» και των μελών των οικογενειών τους δημιούργησαν ένα τεράστιο αριθμό θυμάτων αλλά και δυσαναπλήρωτες απώλειες.
Παράλληλα με την εκκαθάριση των «αντισοβιετικών στοιχείων» και των μελών των οικογενειών τους, τα έτη 1937 και 1938 πραγματοποιήθηκαν μια σειρά «εθνικών» όπως ονομάσθηκαν επιχειρήσεων με σκοπό να προφυλάξουν το ολοκληρωτικό καθεστώς από την «Πέμπτη φάλαγγα».

Σε σύλληψη υπόκειντο κύρια οι εκπρόσωποι αυτών των εθνικοτήτων, των οποίων η δραστηριότητα, άμεσα ή έμμεσα σχετίζονταν με τη δημιουργία επαφών με το εξωτερικό, των οποίων η ιστορική πατρίδα αποτελούσε κίνδυνο για τη Σοβιετική Ένωση. Τα σύνορα της ΕΣΣΔ, σύμφωνα με την άποψη του Στάλιν, αποτελούσαν την πρώτη γραμμή του μετώπου, και όλοι όσοι την περνούσαν, αποτελούσαν πραγματικούς ή πιθανούς εχθρούς.Οι «εθνικές» επιχειρήσεις πραγματοποιήθηκαν σε «σειρές» πρακτικά όλων των χωρών της «εχθρικής περικύκλωσης». Το κύριο κριτήριο «εγκληματικότητας» αποτελούσε η ύπαρξη οποιασδήποτε σχέσης με ξένο κράτος, ενώ η εθνικότητα αποτελούσε κριτήριο υποψίας.

Μία από τις πρώτες ήταν η «Γερμανική» που ξεκίνησε στις 25 ιουλίου του 1937 με το Διάταγμα Νο 00439 της НКВДб ενώ μια από τις μεγαλύτερες απ’ όλες τις «εθνικές» επιχειρήσεις με βάση τον αριθμό των θυμάτων ήταν η «Πολωνική» επιχείρηση της НКВД. Στις 9 Αυγούστου 1937 το Πολιτικό Γραφείο του ΠΚΚ(μ) ενέκρινε το σχετικό διάταγμα του Εζόβ ενώ στις 11 Αυγούστου 1937 βγήκε η Επιχειρησιακή Διαταγή Νο 00485 της НКВД για την υλοποίησή της. Η «πολωνική» επιχείρηση ως προς τις μεθόδους της, έμελε να αποτελέσει τον μπούσουλα για όλες τις υπόλοιπες.Η μία μετά την άλλη ακολουθούσαν οι «εθνικές» επιχειρήσεις, ενάντια σε Γερμανούς, Πολωνούς, Ρουμάνους, Κορεάτες, Λιθουανούς, Εσθονούς, Φινλανδούς, Αφγανούς, Ιρανούς, Κινέζους, Βούλγαρους. Ο Στάλιν θεωρούσε ότι οι ξένες εθνικότητες αποτελούσαν τον κατ΄ εξοχήν χώρο που θα μπορούσε να τροφοδοτήσει την κατασκοπία και τη δολιοφθορά. Φυσικά από αυτό τον μακρύ κατάλογο δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν και οι Έλληνες.

H Ντιρεκτίβα Νο 50215

Η «Ελληνική» επιχείρηση της НКВД, είναι η δέκατη Τρίτη στη σειρά των «εθνικών» επιχειρήσεων, αλλά η πιο αιματηρή. 95% των συλληφθέντων κατατάσσονται στην πρώτη κατηγορία και εκτελούνται, ενώ μόλις ένα 5%  κατατάσσεται στη δεύτερη.»

[1] Χλεμπνιούκ Ο.Β. Πολιτικό Γραφείο. Μηχανισμοί πολιτικής εξουσίας τη δεκαετία του ’30. Μόσχα 1996, Σελ. 187 – 188. Πρωτότυπο: Хлевнюк О. В. Политбюро. Механизмы политической власти в 1930-е гг. М.,1996. С. 187 – 188.[2] Στάλιν Ι.Β. «Για την ανεπάρκεια της κομματικής δουλειάς και τα μέτρα εκκαθάρισης τροτσκιστών και άλλων υποκριτών»: Εισήγηση στην Σύνοδο του Φεβρουαρίου – Μαρτίου (1937)// Ζητήματα Ιστορίας. 1995. Νο3. Σελ. 3-15.  Πρωτότυπο: Сталин И. В. О недостатках партийной работы и  о мерах по ликвидации троцкистских и иных двурушников: доклад на февральско-мартовском  пленуме (1937 г.) // Вопросы истории. 1995. №3. С. 3 – 15.[3] ΚΕ ΠΚΚ(μ) – Κεντρική Επιτροπή Πανρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος (μπολσεβίκων)[4] Κροπάτσεβ Σ.Α. Οι μαζικές πολιτικές διώξεις στην ΕΣΣΔ τις παραμονές του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου // Φωνή του Παρελθόντος. 2005. Νο 1-2. Σελ. 28  Πρωτότυπο: Кропачев С.А. Массовые политические репрессии в СССР накануне Великой Отечественной войны // Голос минувшего.  2005. №1 – 2. С. 28.[5] Στο ίδιο
[6] Στο ίδιο
[7] Κουλάκος. Η λέξη βγαίνει από τη ρωσική κουλάκ=γροθιά. Είναι ο εύπορος γαιοκτήμονας ή και χωρικός της προεπαναστατικής ρωσίας.
[8] Κολχόζ ονομαζόταν το συνεταιριστικό αγρόκτημα, ενώ Σοβχόζ το κρατικό αγρόκτημα.
[9] Λουμπιάνκα. Ο Στάλιν και η Κεντρική Διεύθυνση Κρατικής Ασφάλειας της НКВД. Σ. 234   Πρωτότυπο: Лубянка. Сталин и Главное управление госбезопасности НКВД. С. 234.[10] Τρόϊκα. Τριμελής Επιτροπή της НКВД. Η Τρόϊκα ως εξωδικαστικός μηχανισμός απονομής δικαιοσύνης, εμφανίζεται για πρώτη φορά τον Οκτώβριο του 1929 στον κεντρικό μηχανισμό της Ενωμένης Κρατικής Πολιτικής Διέυθυνσης (ОГПУ).[11] Λουμπιάνκα. Ο Στάλιν και η Κεντρική Διεύθυνση Κρατικής Ασφάλειας της НКВД. Σ. 235   Πρωτότυπο: Лубянка. Сталин и Главное управление госбезопасности НКВД. С. 235.
[12] Λουμπιάνκα. Ο Στάλιν και η Κεντρική Διεύθυνση Κρατικής Ασφάλειας της НКВД. Σ. 273 Πρωτότυπο: Лубянка. Сталин и Главное управление госбезопасности НКВД. С. 273.[13] Βλέπε αναλυτικότερα: Κροπάτσεβ Σ.Α. Οι μαζικές πολιτικές διώξεις στην ΕΣΣΔ στα πρόθυρα του Μεγάλου Πατριωτικού πολέμου // Φωνές του παρελθόντος. 2005. Νο 1-2. Πρωτότυπο. Кропачев С.А. Массовые политические репрессии в СССР накануне Великой Отечественной войны // Голос минувшего. 2005. №1 – 2.
[14] Λουμπιάνκα. Ο Στάλιν και η Κεντρική Διεύθυνση Κρατικής Ασφάλειας της НКВД. Σ. 275 – 276.   Πρωτότυπο: Лубянка. Сталин и Главное управление госбезопасности НКВД. С. 275 – 276.

[15] Λουμπιάνκα. Ο Στάλιν και η Κεντρική Διεύθυνση Κρατικής Ασφάλειας της НКВД. Σ. 651.   Πρωτότυπο: Лубянка. Сталин и Главное управление госбезопасности НКВД. С. 651.[16] Ο πληθυσμός της Ρωσίας τον ΧΧ αιώνα. Σε 3 τόμους. Τόμος 1. Μόσχα 2000, Σελ 316.     Πρωτότυπο: Население России в ХХ веке. В 3-х тт. Т. 1. М., 2000. С. 316.[17]  Χλεμπνιούκ Ο.Β. Πολιτικό Γραφείο. Μηχανισμοί πολιτικής εξουσίας τη δεκαετία του 30. Σελ. 190. Πρωτότυπο: Хлевнюк О. В. Политбюро. Механизмы политической власти в 1930-е гг. С. 190.[18] Στο παραπάνω. Σελ. 190 -191
[19]  Οι σύζυγοι των κρατουμένων. Μ., 2003. Σ 12, Τα παιδιά των Γκούλαγκ. 1918 – 1956. Μ., 2002 Σελ 234 – 239  Πρωτότυπα: Узницы «АЛЖИРа». М., 2003. С. 12; Дети ГУЛАГа. 1918 – 1956. М., 2002. С. 234 – 239.

ΠΗΓΗ